Uzależnienie od jedzenia to temat, który od wielu lat budzi kontrowersje w świecie nauki. Czy rzeczywiście można uzależnić się od jedzenia? Czy jest to kwestia nadmiernej konsumpcji niezdrowych produktów, czy może głębszy problem o podłożu psychologicznym i neurologicznym? W tym artykule przyjrzymy się temu, co mówią najnowsze badania na temat uzależnienia od jedzenia oraz jakie wnioski można wyciągnąć z praktyki psychodietetycznej.
Uzależnienie od jedzenia w oficjalnych klasyfikacjach chorób
Od dawna istniał podział na uzależnienia od substancji, takie jak alkohol czy narkotyki, oraz na uzależnienia behawioralne, czyli te związane z określonymi czynnościami – jak praca, zakupy, czy jedzenie. Częściej jednak wszelkie trudności w obszarze jedzenia klasyfikowano jako zaburzeń odżywiania, na przykład anoreksja, bulimia, czy napadowe przejadanie się, co znajdowało swoje odzwierciedlenie w klasyfikacjach takich jak DSM (Diagnostyczny i statystyczny podręcznik zaburzeń psychicznych) oraz ICD (Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych).
W najnowszych klasyfikacjach również dziś nie znajdziemy kategorii “uzależnienie od jedzenia”. Czy to oznacza, że jedzenie nie możemy uzależnić się od jedzenia? Otóż rozwój nauki, zwłaszcza neuroobrazowania, pozwolił na nowe spojrzenie na ten problem. Okazało się, że zarówno uzależnienia od substancji, jak i od zachowań, aktywują te same ścieżki neuronalne w mózgu, szczególnie w układzie nagrody. Oznacza to, że mechanizm działania tych dwóch form uzależnienia jest podobny.
Neurobiologiczne podstawy uzależnienia (nie tylko od jedzenia)
Układ nagrody w mózgu został odkryty przez przypadek w 1953 roku, kiedy naukowcy przeprowadzali eksperymenty na szczurach. Przypadkowo elektrody umieszczono w obszarze mózgu, który okazał się kluczowy dla układu nagrody. Szczury, stymulowane elektrycznie w tym obszarze, naciskały dźwignię wielokrotnie, ignorując inne potrzeby, takie jak jedzenie czy picie. W skrajnych przypadkach prowadziło to do ich śmierci.
To odkrycie rzuciło światło na to, jak potężny wpływ ma układ nagrody na nasze zachowania, w tym na uzależnienia. Kluczową rolę w tym procesie odgrywa dopamina, neuroprzekaźnik, który odpowiada za dążenie do odczuwania przyjemności. W przypadku jedzenia, zwłaszcza tego wysoko przetworzonego, uwalnianie dopaminy może prowadzić do błędnego koła nagrody i pragnienia, co z czasem może przerodzić się w uzależnienie.
Czy każde nadmierne jedzenie to uzależnienie?
Odpowiedź brzmi: nie. Prawdą jest, że objawem uzależnienia od jedzenia może być nadmierne spożycie. Podobnie jak w przypadku innych uzależnień, kluczowe jest poznanie źródła problemu. Czasami nadmierne jedzenie może wynikać z potrzeby redukcji napięcia emocjonalnego, a innym razem może być wynikiem nieprawidłowych nawyków żywieniowych, np. niejedzenia przez cały dzień.
Uzależnienie od jedzenia to mechanizm, który rozwija się stopniowo. Osoba najpierw może sięgać po jedzenie w sposób emocjonalny, potem wpadać w epizody napadowego objadania się, a na końcu uzależnia się od produktów, które dostarczają szybkiej i intensywnej przyjemności, jak cukry czy tłuszcze.
Uzależnienie od jedzenia – współczesny konsensus naukowy
W maju 2024 roku na konferencji IFACC (International Food Addiction and Comorbidities Conference) został zaprezentowany konsensus naukowy, który uznał uzależnienie od jedzenia za rzeczywiste zjawisko. Zespół 40 badaczy z 10 krajów wypracował wspólne stanowisko w tej sprawie. Badacze zwrócili szczególną uwagę na żywność wysoko przetworzoną (UPF), która zdaniem naukowców ma wyjątkowo silny potencjał uzależniający. Konsensus naukowy jest kluczowy, ponieważ może doprowadzić do wprowadzenia tej jednostki chorobowej do przyszłych wersji klasyfikacji chorób, takich jak ICD, co pomoże w rozwoju badań nad terapią.
Badacze podkreślili w konsensusie, że podstawą mechanizmu uzależnienia od jedzenia jest zaburzenie pracy układu nagrody w mózgu, zwłaszcza w odniesieniu do produktów wysoko przetworzonych. Badania przeprowadzone przez dr Nicole Avena (2006) wykazały, że spożywanie żywności bogatej w cukry i tłuszcze prowadzi do nadmiernego uwalniania dopaminy. Efekt ten wywołuje pragnienie dalszego spożywania tych produktów, co może zastąpić naturalny system sytości, prowadząc do nadmiernego jedzenia.
Z kolei badania neuroobrazowe, takie jak te przeprowadzone przez dr Danę Small (2019), potwierdziły, że produkty ultra przetworzone manipulują mózgiem w taki sposób, że zwiększają aktywność w obszarach odpowiedzialnych za przyjemność, a jednocześnie obniżają kontrolę nad zachowaniem. To sprawia, że osoby uzależnione od jedzenia mają trudności z ograniczeniem spożycia, nawet jeśli zdają sobie sprawę z negatywnych konsekwencji zdrowotnych.
- Definicja i klasyfikacja uzależnienia od jedzenia
Eksperci uznali, że uzależnienie od jedzenia, a w szczególności od ultra przetworzonych produktów spożywczych, powinno być klasyfikowane jako uzależnienie od żywności wysoko przetworzonej (UPFA, ang. Ultra-Processed Food Addiction). Nowa kategoria ma opierać się na modelu uzależnienia neurobiologicznego, podobnym do uzależnień od substancji.
- Ultra przetworzona żywność jako główny winowajca
Współczesna dieta opiera się w dużej mierze na produktach wysoko przetworzonych, które są bogate w cukry, tłuszcze i sól. Badania wykazały, że UPF (ultra processed food) – takie jak słodycze, chipsy, fast foody – są szczególnie uzależniające ze względu na ich skład. Jak pokazują badania, te produkty są celowo projektowane, aby wywoływać maksymalną przyjemność z jedzenia, co może prowadzić do uzależnienia. Terminem „bliss point” określa się optymalną ilość cukru, tłuszczu lub soli, która sprawia, że jedzenie jest najbardziej satysfakcjonujące. Przemysł spożywczy korzysta z tych odkryć, aby zwiększać sprzedaż swoich produktów, nie zważając na ich wpływ na zdrowie.
Kombinacje rafinowanych węglowodanów, tłuszczy i soli wywołują silniejsze reakcje w układzie nagrody niż naturalna żywność i w ten sposób przyczyniają się do rozwoju mechanizmu uzależnienia.
- Podobieństwo do innych uzależnień
Neurobiologiczne badania pokazują, że mechanizmy uzależnienia od jedzenia są podobne do tych, które występują przy innych uzależnieniach związanych z dopaminą, takich jak uzależnienie od substancji psychoaktywnych.
- Potrzeba indywidualnego podejścia
Eksperci podkreślili, że podobne objawy nadmiernego jedzenia mogą mieć różne przyczyny – od jedzenia emocjonalnego, przez kompulsywne przejadanie się, aż do uzależnienia od jedzenia. Dlatego kluczowe jest indywidualne podejście do każdej osoby, z uwzględnieniem jej specyficznych mechanizmów działania. Nie wszystkie przypadki nadmiernego jedzenia są wynikiem uzależnienia, co wymaga odpowiedniego rozpoznania i dostosowania terapii.
Terapia uzależnienia od jedzenia
Pomimo braku oficjalnych wytycznych w klasyfikacjach takich jak ICD, praktyka kliniczna oraz najnowsze badania wskazują na potrzebę indywidualnego podejścia do leczenia uzależnienia od jedzenia. Ważne jest, aby zrozumieć funkcję, jaką pełni jedzenie w życiu pacjenta – czy jest to forma nagrody, narzędzie do radzenia sobie z emocjami, czy może sposób na zredukowanie stresu. W przypadku mechanizmu uzależnienia warto rozważyć zastosowanie w terapii elementów technik redukcji szkód, o czym przeczytasz w kolejnym artykule.
W praktyce psychodietetycznej kluczowe jest wspieranie klienta w zrozumieniu jego relacji z jedzeniem, bez kwestionowania jego odczuć. Należy zwracać uwagę na to, jakie emocje, nawyki i traumy mogą być związane z trudnościami z jedzeniem. Aby skutecznie wspierać pacjentów, konieczne jest zrozumienie różnic pomiędzy kompulsywnym przejadaniem się, a mechanizmem uzależnienia, o czym przeczytasz w artykule Różnice między uzależnieniem od jedzenia a napadowym objadaniem się: Jakie terapie są najskuteczniejsze?, który wkrótce pojawi się na blogu.
Podsumowanie
Uzależnienie od jedzenia to realne zjawisko, które ma swoje podłoże w neurobiologii. Choć nie każde nadmierne jedzenie jest uzależnieniem, to żywność wysoko przetworzona ma potencjał wywoływania mechanizmów uzależniających.
Współczesne badania dostarczają coraz więcej dowodów na to, że konieczne jest wypracowanie nowych strategii walki z tym problemem, a konsensus naukowy z 2024 roku stanowi ważny krok w tym kierunku.
Terapia uzależnienia od jedzenia powinna opierać się na indywidualnym podejściu, które uwzględnia zarówno biologiczne, jak i psychologiczne aspekty.
Jeśli chcesz skorzystać z mojego psychodietetycznego wsparcia, umów się na bezpłatną konsultację wstępną.
